PLEMSTVO OČUVALO SRPSKO NASLEĐE U RUMUNIJI: Kapitalno delo dr Saše Jašina o 200 porodica koje su odbranile srpski identitet

NA poslednjem popisu 2021. u Rumuniji je prebrojano 12.026 pripadnika srpske nacionalne manjine što je 33,5 odsto manje od 18.076 koliko ih je popisano 2011. Ovaj dramatičan pad je nastavak dugog procesa nestajanja nekada brojnih i uticajnih Srba u istorijskim kneževinama Vlaškoj, Transilvaniji i delu Moldavije.

Savez Srba u Rumuniji

 Na ovom prostoru večne unakrsne vatre vojno-političkih, nacionalnih i religijskih ambicija zapadne sile su u drugoj polovini 19. veka stvorile državu Rumuniju kao branu ruskom uticaju na Balkan.

Sintetisanje nove nacije podrazumevalo je asimilaciju starih naroda poništavanjem njihovih tradicionalnih identiteta i zamenu novim. Najubojitije oružje u ovakvim poduhvatima je po pravilu uništavanje prosvećenih elita koje čuvaju jezik i prošlost.

- U centru istorijskih dešavanja vezanih za život Srba na teritoriji današnje Rumunije poseban je značaj plemstva kao staleža koji je očuvao jedinstvo naroda u najvećim iskušenjima naše duge i burne istorije - kaže dr Saša Jašin iz Saveza Srba u Rumuniji, autor kapitalnog dela "Srbi i aristokratija na teritoriji današnje Rumunije" koje je prošle nedelje predstavljeno u Beogradu. - Beleženjem povesnice srpske aristokratije na teritoriji današnje Rumunije beležimo prenošenje jednog duha kroz pokolenja naroda. On je omogućio trajanje srpske zajednice, uprkos protoku vremena i života van matične države i njegovo održanje u nacionalnoj svesti. Da, Srba jeste za trećinu manje nego na prethodnom popisu, ali sam uveren da neće nestati jer dolaze mladi ljudi koji crpe novu snagu iz starih izvora.

Savez Srba u Rumuniji

Dr Jašin je tokom 15 godina istraživanja utvrdio da je recept uništenja prosvećene aristokratije radi asimilacije bio prema Srbima korišćen vekovima na prostoru današnje Rumunije. Nju su pokušavali da sprovedu Ugarsko kraljevstvo, Osmanska imperija preko Fanarske patrijaršije, Habsburško carstvo, Austrougarska, ali uvek bezuspešno zahvaljujući otporu koje je davala srpsko plemstvo. Na više od 600 strana on je predstavio sagu o seobama i borbama za biološki i identitetski opstanak srpskog naroda i o 200 plemenitih porodica koje su ga predvodile od srednjeg veka do kraja Velikog rata. Ovaj deo nacionalne istorije kao i veza sa Srbima na prostoru Rumunije izbrisan je iz srpske nacionalne svesti tokom jugoslovenskih eksperimenata i diktatura u kojima je desetkovana aristokratija duha u matici. Upravo je to posle vekova upornog otpora omogućilo brzu i grubu asimilaciju u dva totalitarna rumunska režima, međuratnom profašističkom, a potom posleratnom komunističkom.

Savez Srba u Rumuniji

Istorija 20. veka pokazala je da bez aristokratije, u izvornom prevodu "vladavine najboljih", narodi imaju malo šansi za opstanak a (malo)brojnost Srba na prostoru današnje Rumunije to dokazuje. Poređenja radi, ugarski kralj Matija Korvin u pismu rimskom papi 1483. navodi da se "tokom protekle četiri godine u njegovo kraljevstvo doselilo preko 200.000 Rascijana" (Rascijani ili Raci je mađarski naziv za Rašane, tj. Srbe), dva mađarska izvora iz 1542. i 1543. Banat nazivaju Raškom, a za Temišvar navode da se nalazi "usred Raške". Ovaj banatski grad je i danas centar aktivnosti srpske nacionalne manjine u Rumuniji koja po podacima sa poslednjeg popisa ima samo 12.000 duša. Nezvanično, postoji mnogo više "kripto-Srba" koji se još plaše javnog iskazivanja identiteta i žive u senci ukorenjenog straha od nacionalnih progona iz vremena komunističkih dikatatora.

Savez Srba u Rumuniji

- Uprkos svemu ja sam optimista kada je reč o opstanku srpskog naroda, čini mi se da su se tamni oblaci razišli, pre svega zbog toga što postoje škole koje su ranije gasile srpska odeljenja, a sada ih ponovo osnivaju - kaže dr Jašin. - Savez Srba u Rumuniji sve bolje organizuje i stvara regionalne kulturne centre, a središnji je onaj u Temišvaru koji beleži više od 150 akcija godišnje, od nastupa folklora, preko promocije knjiga do naučnih skupova. U Rumuniji je aktivno oko tridesetak srpskih KUD, deca iz Srpske gimnazije "Dositej Obradović" i drugih srpskih škola učestvuju u kampovima koje organizuje Vlada Srbije i resorna ministarstva. Moja ćerka je dve godine uzastopno bila u Tršiću i vratila se oduševljena i sa mnoštvom novih prijateljstava. Našoj deci Srbija je orijentir, zagledana su u nju. Vlada i ministarstva Srbije nam pomažu.

Savez Srba u Rumuniji

U Savezu Srba u Rumuniji kažu da je on utemeljen na baštini tradicionalnih nacionalnih vrednosti koje je sobom na prostor srednjovekovne Ugarske donelo srpsko plemstvo u 15. veku nastavljajući na novom životnom prostoru rat protiv osmanskih osvajača sa dubokom verom u povratak u slobodnu Srbiju. Ti ratnici nisu bili obični vojnici, već čuvari istorijskog nasleđa, duhovnog, kulturnog i nacionalnog identiteta koji su bili spremni da plate životom.

Savez Srba u Rumuniji

- Uloga plemstva bila je od neprocenjivog značaja za očuvanje kosovskog zaveta i nacionalne svesti, u bogatom kanonu srpske narodne istorije, ovaj stalež se uzdiže iznad ostalih kao neosporan simbol nacionalnog ponosa i patnje - kaže dr Jašin. - Razvoj i končina srpske elite može se sagledati između slike Uroša Predića "Krunisanje cara Dušana" i zapuštenih dvoraca srpske elite na prostoru današnje Rumunije. Doprinos srpskog plemstva na bojnom polju, pod zastavom srpskih despota, a kasnije braneći interese ruskih careva, ugarskih kraljeva i austrijskih careva na bojištima širom Evrope nisu bili samo oličenje časti, junaštva i vojnih veština, već su postajali emotivno čvorište kolektivnog sećanja i kulturnog identiteta. U izobilju pesničkih dela, narodnih pesama i epskih povesnica njihova prisutnost postala je epopeja hrabrosti, žrtvovanja i večne odanosti ideji slobode i ponovnog vaspostavljanja srpske državnosti. To je Brankoviće, Jakšiće, vojvode Miloša Belmuževića i Nikolu Crepovića, a kasnije slavne Tekelije, majora Nestora Kepića, erdeljske Brankoviće i erdeljsku porodice Rac navelo da sa sabljom u ruci i podvigom na bojnom polju srpskom narodu osiguraju zasluženo mesto u elitnom društvu svoga vremena, da bi sa najuzvišenijeg mesta mogli tražiti svoja prava i ostvarivati večite ideale.

Savez Srba u Rumuniji

Političke i društvene ideologije koje su u 20. veku zabranjivale interesovanje istoričara za temu društvenih elita, sputavale su objektivno razmatranje istorijskog razvoja plemstva i njegovog uticaja na srpsko društvo.

- Naučno istraživanje istorije i plemstva, a posebno njegovog značaja u razvoju savremenog društva dugo je žigosano kao tabu tema - kaže dr Jašin. - Često se, nepravedno, plemstvo povezivalo samo sa finansijskom moći, prostranim posedima na račun seljaka, raskošnim rezidencijama, grandioznim prijemima i balovima, a potpuno je zanemarena njegova izuzetno značajna uloga u razvoju kulture i društvene misli. Dok su u ranim fazama poreklo i bogatstvo bili uslovi sticanja plemićkog zvanja, to je u kasnijim vremenima zamenjeno pre svega izuzetnim vojnim dostignućima koje su u aristokratiju uveli Tekelije, Vujića, Dimića Papila, Kepića, Stojanovića od Lacunaša... U mirnijim vremenima plemićku titulu je donosilo i izuzetno obrazovanje kao u slučajevima Arsića od Arada, Riđičkog od Skribešća, Demelića od Panjove. Srpsko plemstvo je tako postalo društvena kategorija koja je mogla da obavlja korisne aktivnosti za narodnu zajednicu ne samo na prostoru današnje Rumunije već i mnogo šire, pre svega školujući buduću srpsku intelektualnu aristokratiju.

Savez Srba u Rumuniji

Upečatljiv primer trasnformacije roda srpskih ratnika - graničara u intelektualce i pokrovitelje nacionalne prosvete je plemić Sava Tekelija od Vizeša i Kevermeša.

- On je bio sin plemića Jovana Tekelije, oficira Vojne granice na Morišu i Marte Nenadović, bratanice mitropolita Pavla Nenadovića - kaže dr Jašin. - Studirao je filozofiju i pravo u Beču, a uporedo francuski, italijanski i španski jezik, kao i flautu. Započeo je 1790. administrativnu karijeru kao zamenik beležnika Čanadske županije, a nakon toga postao je sekretar Ugarske dvorske kancelarije, da bi 1798. dao ostavku na administrativne funkcije i posvetio se političkim pitanjima i kulturnom radu među Srbima. Podržavao je Dositeja Obradovića, verujući da će samo obrazovanjem srpski narod moći da smatra sebe ravnopravnim sa svim narodnostima Carevine. U 77. godini je izabran za doživotnog predsednika Matice srpske. Doktorska disertacija plemenitog Save predstavlja zapravo restauraciju narodnih vrednosti, smatrajući da i mali narodi, poput srpskog, imaju pravo pristupa svetu nauke. U tu svrhu Sava je sa još 12 Srba iz Arada osnovao fond za pomoć studentima sa ograničenim materijalnim mogućnostima, a 1838. godine u Pešti je osnovao Tekelijanum, za pomoć srpskim studentima. Ako obnovimo i vratimo u nacionalnu svest taj plemićki duh, obnovićemo i srpski narod.
 

Savez Srba u Rumuniji

Veliki dobrotvori i mecene

VELIKI dobrotvori i mecene srpske prosvete i kulture sa prostora Rumunije su u žiži interesovanja dr Saše Jašina:

- Napominjemo Savu Vukovića od Beregsova koji je dao 8.025 forinti za novosadsku gimnaziju, Đorđa Servickog od Kanjiže koji je u istu svrhu dao 1.000 forinti, kao i Petar Takelija od Vizeša. Vasilije i Aleksandar Lazarević od Središta dali su 1.000 forinti za narodno pozorište, kao i baron Jovan Nikolić od Rudne. Za stipendije je Sava Tekelija dao 450.000 forinti, Đorđe Servicki od Kanjiže 50.000 forinti, baronesa Efimija Jović od Bunje 20.000 forinti, Mojsije Putnik od Šimanda 8.000, a Jovan Naka od Semikluša 15.000 forinti za stipendije i nagrade.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije