NAJSTARIJI HRAM U TRANSILVANIJI OSLIKALI SRBI: Jedinstvena pravoslavna crkva u rumunskom selu Densuš kandidovana za listu UNESKO

JEDINSTVENI pravoslavni hram u transilvanskom selu Densuš koji se smatra najstarijom zidanom crkvom u Rumuniji i kandidovan je za listu baštine pod zaštitom Unesko oslikali su srpski živopisci u 15. veku, otkrivaju njihovi potpisi i zapisi na srpskoslovenskom.

Foto B.Subašić

I oni i slični zapisi na vlaškoj ćirilici otkriveni su posle uklanjanja debelih slojeva kreča kojima su freske pokrili nemački kalvinisti koji su na jedno vreme preoteli hram, sve dok Austrija nije zavladala ovim predelima i crkvu predala transilvanskim vlaškim sveštenicima. Oni su se posle takozvanog sinoda u Alba Juliji 1700. potpuno odvojili od ovdašnjih pravoslavaca i priznali papu za vrhovnog poglavara.

Foto B.Subašić

Srbima je Beč priznao pravo na sopstvenu pravoslavnu crkvu, ali ne i Vlasima Transilvanije, docnijim Rumunima, koji su bili crkveno potčinjeni mitropolijama van Habsburškog carstva. To je smetalo Bečkom dvoru koji je rešenje našao u korupciji. Carskim patentom iz 1692. godine, car Leopold Prvi je dekretom propisao da svi vernici "grčkog obreda ujedinjeni sa Rimskom crkvom uživaju sva izuzeća i privilegije koje uživaju vernici latinskog obreda", rimokatolici.

Foto B.Subašić

Mnogi pripadnici više jerarhije su "prodali veru za večeru" prihvatajući uniju sa Rimokatoličkom crkvom u zamenu za privilegije koje su im ponudili Habzburzi. Unijatsko sveštenstvo je izjednačeno sa katoličkim u pravima i privilegijama ali je moralo da se oduži unijaćenjem naroda, veoma često nasilnim.

Foto B.Subašić

Nije bila tu reč o verskim doktrinama, niti se nešto formalno promenilo u obredima i izgledu sveštenstva. Oni su izgledali kao pravoslavci, ali su uz unijaćenje paralelno sprovodila promena identiteta vernika i Vlaha i Srba, uz izmišljanje nove nacije navodno rimsko-dačkog porekla, iako su istorijski Rimljani i Dačani bili nepomirljivi neprijatelji. U Vatikanu i Beču je iskonstruisana i priča o "najstarijem narodu" Rumunima čije su zemlje okupirali Sloveni, a slična se uspešno koristi i dan-danas među Albancima na Kosovu i Metohiji.

Cilj je bio sukobiti srpski i vlaški narod u Transilvaniji koji se vekovima borio zajedno protiv Osmanlija i održavao pravoslavnu narodnu veru na kojoj se temeljio njihov identitet. O tome je pisao britanski istoričar Siton-Votson je u svojoj "Istoriji Rumunije": "Uprkos svim teškoćama, odanost običnog, nepounijaćenog naroda drevnoj veri bila zaista dirljiva, a latentna potreba za pravoslavnim episkopom i verskom slobodom postepeno je postajala sve glasnija".

Foto B.Subašić

Preumljivanje nije uspelo i izbio je svepravoslavni ustanak na prostoru poluzavisne kneževine Transilvanije koja je često priznavala vrhovnu vlast različitih hrišćanskih carstava i kraljevstava i osmanske imperije, ali narod je sve vreme istrajno držao pravoslavne vere, pisma i zakona koje je na levu obalu Dunava u 14. veku doneo Srbin, hilandarac Nikodim, "podunavski Sveti Sava".

Bunu je poveo monah Sofronije, čije svetovno ime bilo Nikola Popović, a najvatreniji propovednik odbrane narodne vere bio je kaluđer Visarion (Nikola) zvani Saraj rodom iz okoline Mrkonjić Grada, koje je Rumunska pravoslavna crkva, iako zvuči neverovatno, tek u doba komunizma kanonizovala kao svetitelje. Propovedali su na srpskom, što znači da su tada svi u Transilvaniji razumeli naš jezik.

Foto: Vikipedija

U proleće 1757. austrijske vlasti su uništile Sofronijevu isposnicu u pokušaju da eliminišu otpor srpske pravoslavne crkve u Transilvaniji, a paralelno je počelo hapšenje onih koji su podsticali pobunu protiv verske unije. Da bi izbegao hapšenje, Sofronije je bio primoran da napusti selo Čoara i skloni se kod pravoslavaca u oblast Hunedoare, gde se nalazi i Densuš. Austrijske vlasti su ga uhapsile 6. oktobra 1759. i podvrgle torturi koja je okončana 13. februara 1760. godine kada je Sofronije je pušten na slobodu "zbog pritiska grupe od 500-600 rumunskih seljaka naoružanih toljagama i predvođenih pravoslavnim protojerejem Jovanom". Sofronije je sazvao sabor Pravoslavne crkve Transilvanije od 14. do 18. februara 1761. u Erdeljskom Beogradu, koji je sastavio peticiju od 19 tačaka habzburškim vlastima u kojoj se zahteva potpuna verska sloboda u Transilvaniji, pravo da se imenuje pravoslavni episkop i puštanje uhapšenih pobunjenika.

Foto B.Subašić

Sofronijev pokret nije umirila čak ni austrijska kaznena ekspedicija pod komandom generala Adolfa fon Bukova, koji je topovima razorio oko 150 pravoslavnih crkava i manastira. Crkva u Densušu je pošteđena jer je srećom među bečkim oficirima bilo veoma obrazovanih ljudi zahvaljujući kojima je još 1870. ovaj hram proglašen istorijskim spomenikom.

Silvester Jozef fon Hoenhauzen je 1875. objavio hipotezu da je crkva nastala prepravljanjem nadgrobnog spomenika - memorije rimskom generalu Longinu iz drugog veka, koji je hristijanizovan tokom 4. i 5. veka, pa je samim tim nesporno reč o pravoslavnom hramu. On je napušten posle 568 godine, a zna se da je sigurno bio u upotrebi 1443. kada je zograf Stefan ispod fresaka na stubu levo od dveri ostavio na srpskoslovenskom natpis: "Stefan je slikao", koji je nadopunio natpisom , takođe na srpskoslovenskom, ispod prozora na jugoistočnoj strani oltarske apside: "... godine 6952 (1443) 23. oktobra, crkva posvećena Svetom Nikoli je oslikana ... starešina i devojke ... Amin". Živopisac Stefan došao je iz umetničke škole u Manstiru Kurtea de Arđeš, zajedničke zadužbine vlaškog Radula i kneza Lazara iz 1359, koju su 1512. vojvoda Negoje Basaraba i njegova žena mu Despina Milica, unuka despota Đurđa Brankovića.

Foto B.Subašić

Naučnici koji su šezedestih godina skinuli kreč sa zidne kompoziciju iz 15. veka pretpostavili su je ona bila donacija kneževa iz porodice Manjina, koja se često pominje u dokumentima tog vremena u kontekstu beskrajnih antiosmanskih kampanja koje je preduzimala ugarska kruna. Na to upućuju tri srpskoslovenska natpisa na centralnim stubovima naosa: "Godine 7074 (1566) gospodar Manjina Andrijaš je preminuo, 10. februara"; druga dva su bez datuma i nepotpuna: "Molitva sluge Božjeg, gospodara..." i "Molitva sluge Božjeg, gospodara Kristije Mušata". Krajem 18. veka , prema natpisu na rumunsko-ćiriličnom pismu, drveni ikonostas: "1789, oslikao je jerej Simeon". Isti majstor je verovatno naslikao fresku Strašnog suda koja je nekada krasila zapadni zid naosa, koja je nažalost velikim delom uništena.

Foto B.Subašić

Iako nisu imali nameru, nemački kalvinisti su u stvari spasli "šizmatičke" pravoslavne freske koje su pokrili debelim slojem kreča između 1566. i 1720. ali pravoslavci nisu zaboravili svoju svetinju.

Uprkos progonima i hapšenjima Sofronijev pokret je pobedio, carica Marija Terezija je 1769. godine izdala carski edikt kojim je dat legalni status pravoslavlju u Transilvaniji.

Prvi poglavar Transilvanske mitropolije bio je srpski sveštenik Dionisije Novaković, pre toga bio je peti pravoslavni episkop budimski (1749-1761). Jedan od njegovih naslednika na tronu Transilvanski mitropolit Sava Drugi Branković kodifikovao je moderni rumunski jezik i štampao knjige na rumunskoj ćirilici čime je zadužio celu Rumuniju, formiranu posle Krimskog rata od kneževine Vlaške i dela Moldavije, a od 1918. u njen sastav ušla je i Transilvanija.

Zahvaljujući Sofronijevoj pravoslavnoj buni crkva u Densušu je oduzeta od unijata i vraćena pravoslavnoj Transilvanskoj mitropoliji. Međutim, Vatikan skriven iza pravoslavnih mantija unijata nije odustajao: tek posle 1948. godine, nakon zabrane Rumunske unijatske crkve od strane komunističkih vlasti drevni hram je preuzela Rumunska pravoslavna crkva.

Foto B.Subašić

Sofronije kanonizovan 1950.

SVETOG Sofronija, ili Sofronije od Čoare, srpskog pravoslavnog monaha koji je predvodio antiunijatski ustanak u Transilvaniji u 18. veku, Rumunska pravoslavna crkva je kanonizovala 28. februara 1950. Svečano je proglašen za svetog ispovednika 21. oktobra 1955. u pravoslavnoj katedrali Alba Julije, srednjovekovnog Erdeljskog Beograda.

Foto B.Subašić

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije